Прычым вяртанне іх імёнаў у беларускі кантэкст часам падаецца некаторымі замежнікамі ледзь не як нахабства з нашага боку. І калі за Рэйтана ідзе дыскусія з адным суседам, дык за Міцкевіча — з трыма. Акрамя палякаў, сярод якіх наўрад ці знойдзецца той, хто не вучыў у школе “Літва, бацькоўскі край, ты як здароў’е тое” і пры гэтым зможа паказаць на карце Завоссе ці Навагрудак (бацькоўскі край Міцкевіча), сваю версію прапануюць літоўцы, абапіраючыся на прыдомак “Рымвід” да яго прозвішча (паводле гэтага варыянта нашы Міцкевічы вядуць сваё паходжанне ад князей Гедройцаў). Урэшце, дакладны радавод Адама Міцкевіча “па мячы”, нягледзячы на тытанічныя высілкі даследчыкаў, вядомы толькі з пачатку XVIII стагоддзя, і маюцца вялікія сумневы ў прыналежнасці прыдомку “Рымвід” менавіта наваградскім Міцкевічам. А вось сумневаў у іх беларускіх каранях няма! Ну а яўрэйскія навукоўцы апелююць да паходжання маці паэта, якое, нібыта, і “гэта ўсім даўно вядомы факт”, па іх версіі, яўрэйскае.
Першыя два прэтэндэнты абапіраюцца на больш-менш дакладную генеалогію продкаў Міцкевіча, дадаючы: маўляў, “вядома здавён”, уся шляхта ў Вялікім Княстве Літоўскім была “польскай” (або летувіскай), бо сваёй беларусы з-за “спрадвечнапрыгнечанага стану” мець не маглі. Хібнасць пастулата відавочная! Апошні ж з прэтэндэнтаў у якасці галоўнага аргумента на сваю карысць прыводзіць ці не знакамітае выслоў’е “Честное, благородное слово!” аднаго з герояў “Залатога цяляці”. Цікава, але ў Беларусі менавіта апошняя версія, якая сцвярджае, што маці Адама Міцкевіча паходзіць з сям’і паслядоўнікаў Якуба Франка, — самая хадавая. Яе вы зможаце пачуць і ў музеях Адама Міцкевіча, і падчас вандровак па міцкевічавых мясцінах або на імпрэзах, прысвечаных паэту. Прычым, “факт” гэты ўжо зацверджаны ў некаторых далёказамежных энцыклапедыях.
Што ж, прыспеў час пазнаёміць чытача і з поглядам на паходжанне продкаў Адама Міцкевіча “па кудзелі”, які заснаваны не толькі на працах папярэднікаў, але і на ўласным архіўным пошуку аўтара гэтых радкоў.
Асноўныя вехі
Звесткі пра паходжанне Барбары Маеўскай з’явіліся пасля смерці паэта. Зразумела, ва ўмовах адсутнасці доступу да большасці архіўных дакументаў ХVІІІ стагоддзя, якія маглі б праліць святло на пытанне, чутка атрымала карт-бланш. Жыццярысы Адама Міцкевіча, нават напісаныя сынам паэта, Уладыславам, яснасці не прынеслі. Тым не менш, у ХІХ стагоддзі ні давесці яе, ні абвергнуць нікому не ўдалося. З’явіліся два лагеры, адны лічылі што Барбара Маеўская з “польскай шляхты”, другія — што яна з “яўрэяў-выхрыстаў” — “франкістаў”.
У 1913 годзе выйшаў дзясяты том знакамітага гербоўніка Севярына Урускага “Rodzina”, які абвергнуў сцвярджэнне, што “раз Маеўскі — значыць, яўрэй, які прыняў хрост у маі”. Парадокс, але некаторыя так лічаць яшчэ і ў наш час! У 1932 годзе прафесар-архівіст Яўзебіюш Лапацінскі (стары беларускі шляхецкі род герба “Любіч”) выступіў у СМІ з абвяржэннем “франкізма”, якое ўпершыню ў гісторыі “міцкевічазнаўства” было заснавана на багатым архіўным матэрыяле. Грунтоўна папрацаваўшы з актавымі кнігамі гродскага і земскага судоў Наваградскага ваяводства ВКЛ, спадар Лапацінскі давёў, што і бацька, і маці Барбары паходзяць з дробнай наваградскай шляхты, прычым Маеўскія гербу “Стары конь” вядомы ў ВКЛ яшчэ з XVII стагоддзя! На жаль, голас прафесара патануў у часе, і большасці з зацікаўленых у пытанні беларусаў невядомы. Што праўда, ён не ахапіў усёй сукупнасці доказаў слушнасці сваёй версіі, якая б, калі выйшла з друку ў выглядзе манаграфіі, закрыла б тое пытанне раз і назаўжды.
Напрыканцы стагоддзя і тысячагоддзя ў справе прагучаў яшчэ адзін гучны голас, але ўжо з боку Беларусі. У 1999 годзе ў альманаху “Blok Notes”, які выдаецца пры варшаўскім Музеі літаратуры імя Адама Міцкевіча, выйшаў артыкул беларускага гісторыка, архівіста Сяргея Рыбчонка. У ім на падставе вывадовай справы згаданых Маеўскіх гербу “Стары конь” аўтар пацвердзіў асноўныя пункты праграмы прафесара Лапацінскага. Пры гэтым Рыбчонак захаваў пэўны скепсіс, бо, на яго погляд, доказаў усё ж не хапала.
Яшчэ да знаёмства з гэтымі дзвюма працамі мы правялі свой уласны архіўны пошук, які не толькі не абверг напрацоўкі папярэднікаў, але, наадварот, пацвердзіў іх слушнасць. У сваім даследаванні мы абаперліся, акрамя згаданага вышэй, на працы наступных сучасных беларускіх гісторыкаў і архівістаў: Яўгена Анішчанкі, Фёдара Чарняўскага, Дзмітрыя Дразда, а таксама прафесара Анджэя Рахубы з Польшчы, які ў сваіх працах шмат увагі надае гісторыі ВКЛ, і некаторых іншых даследчыкаў.
Усю сукупнасць доказнай базы і прадстаўляем чытачу.
Што сказаў… Урускі
У дзясятым томе гербоўніка маюцца згадкі пра чатырнаццаць(!) шляхецкіх родаў Маеўскіх. Кожны з іх меў уласнага першапродка, свой герб і гісторыю. Найстаражытнейшым з іх з’яўляецца род Маеўскіх гербу “Стары конь”, першая згадка пра які (1449) гучыць так: “Мікалай, па княскім прывілеі, набыў 20 валок зямлі ў Паўла Пучка ў вёсцы Май у Цэханавецкай зямлі, і ад той вёскі ўзяў мянушку Май, а яго нашчадкі прынялі прозвішча Маеўскія”. Другім старым родам, які вядзе сваё паходжанне мінімум з 1697 года, з’яўляецца носьбіт гербу “Налеч” з Холмшчыны.
Два з чатырнаццаці родаў аўтар наўпрост звязаў з землямі былога ВКЛ — гербу “Свенчык” (1808, Віленская губерня), гербу “Рудніца” (1834 — 44, Гродзенская). Згадваюцца і Маеўскія іншых гербаў — “Дзюб”, “Магіла”, “Лебедзь”, “Ястрабец”, “Уласнасіл”. Некаторыя падаюцца без гербаў.
Малую колькасць звестак пра вялікалітоўскіх Маеўскіх можна патлумачыць складанасцю пошукаў інфармацыі на тэрыторыі Расійскай імперыі, пад акупацыяй якой у той час знаходзіліся беларускія землі.
У іншых крыніцах, напрыклад, шматтомнай серыі “Ураднікі былой Рэчы Паспалітай”, мы знаходзім шляхецкія роды Маеўскіх у Русі-Украіне (Міхал Маеўскі з Маёў, рэгент гродскі ўладзімірскі, 1738), у Інфлянтах (Антон-Лявон Маеўскі гербу “Стары конь”, чашнік парнаўскі, 1668)...
У двух выданнях “Электары каралей” (XVII — XVIII стагоддзі), якія выйшлі цягам XIX — XX стагоддзяў, згаданы шматлікія Маеўскія з розных зямель былой Рэспублікі Абодвух Народаў. Пералічым пакуль што з польскіх і украінскіх земляў. У 1669-м за Міхала Карыбута Вішнявецкага галасавалі Ян і Канстанцін Маеўскія з Калішскага ваяводства. У 1697 за Аўгуста ІІ — Барталамей, Міхал і Станіслаў (з Май, Цэханавецкая зямля), а таксама Маеўскія — Міхал-Марцін, Барталамей і Станіслаў з Холмшчыны і Петр (Цэханавецкая зямля). У 1733-м электарамі Станіслава І Ляшчынскага сталі — Язэп, Міхал-Язэп (Валынскае ваяводства), Станіслаў (Рускае), Тэадор (Кіеўскае). За апошняга караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў 1764 аддалі галасы Ян (Серадскае ваяводства), Мацей (Плоцкае) і Самуэль
(Бельскае) Маеўскія.
У 1879 годзе ў адным з артыкулаў, прысвечаных Адаму Міцкевічу, беларускі літаратар Вінцэсь Каратынскі згадвае, што пасады ўраднікаў, чыны, згодна з даўняй традыцыяй, мог займаць толькі “шляхціц з дзеда-прадзеда”, а таксама дзедзіч якога-небудзь тутэйшага фальварка, што адсякала ад выгод і магчымасцей уплываць на ўнутраныя справы Рэспублікі нягодных людзей і іншаземцаў-прыхадняў, а ў ВКЛ — нават палякаў, якія мусілі спачатку прыстасавацца да ліцвінскіх нораваў.
Таму не выклікае сумневу, што вышэйпададзеныя электары або ўраднікі мелі даўняе шляхецкае паходжанне, якое не выклікала пытанняў у братоў-шляхты.
“Франкісты”
Умоўна “франкістамі” называюць паслядоўнікаў Якуба Франка (1726 —1791). Нарадзіўшыся на Цярнопальшчыне ў яўрэйскай сям’і, гандляр Якаў бэн Іегуда Лейба аднойчы вырашыў стаць “месіяй”. Яго казанні мелі некаторы поспех, але адначасова выклікалі хвалю абурэння ў большасці, таму Лейба вымушаны быў збегчы ў Турцыю, дзе прыняў іслам. Вярнуўшыся ў ва Украіну з дазволу ўладаў Рэчы Паспалітай, Лейба асеў пад Львовам, дзе, ўвосень 1759 года прыняў хрост і стаў каталіком. Частка з яго прыхільнікаў таксама павярнулася ў хрысціянства. Былі сярод іх і шматлікія Маеўскія (частка з якіх была хрышчана ў верасні). Адначасова з Маеўскімі з’явіліся на свет неафіты Ланцкаронскія (прозвішча належала старому графскаму роду), Дамброўскія (згадайма бравага генерала Яна Генрыка Дамброўскага, які з палякамі размаўляў праз перакладчыка, бо як прус-немец з паходжання дрэнна валодаў польскай мовай) і шмат іншых. Але “хрысціянскае” прозвішча не робіць з неафіта шляхціца. Шляхецтва (набілітацыя) — працэдура складаная (зацвярджае кандыдата сойм і кароль) і дарагая (прынамсі, 500 дукатаў). У год (пасля 1764 года) на сойме звычайна набілітавалася каля 10 асобаў. Хто з іх быў “неафітам”, а хто заслужыў права мячом ці іншымі якасцямі, пакінем разбірацца іншым, бо нашай справы гэта не датычыцца.
Сам Якуб Франк добра даўся ў знакі свайму былому народу. Таму ў нейкі час нават прадэклараваў уладам згоду перайсці ў праваслаў’е. Скончылася яго бурлівае жыццё ў вязніцы.
На пытанне, што магло яднаць “новых” Маеўскіх з-пад Львова, якія прымалі хрост ад 1759 года і далей, са старой шляхтай Маеўскімі, апалагеты “франкізма” адказу, пацверджанага дакументамі, не даюць...
У другой частцы — пра Маеўскіх у ВКЛ, з калена якіх і бярэ вытокі род Адама Міцкевіча.
З гісторыі пытання
